Gönül Aynası / Gönül Temizliği

Devrin hükümdârı, bu iki grubu yarıştırmak ister. Büyük bir salonun duvar süslemeleri yapılacaktır. Dikdörtgen bir salon tam ortasından bir paravanla ikiye bölünür. Böylece etkileme ve kopya önlenmiş olur. Salonun bir bölümü Çinli ressamlara, öteki bölümü Anadolu ressamlarına verilir. Çinli ressamlar usta sanatkârlardır. Durmadan boya isterler. Hazine kendilerine açılmıştır, istedikleri kadar malzeme kullanırlar. Kendi bölümlerini fevkalâde güzel resimlerle donatırlar.

Bu sırada Anadolulu ressamların yaptığı ise, kendilerine ait bölümün duvarlarını iyice temizleyip, durmadan cilâlamak ve parlatmaktan ibârettir. Sonunda aynalardan daha parlak hâle getirirler.

Verilen süre bitince, padişah ve jüri üyeleri önce Çinli ressamların eserini görürler ve çok beğenirler. Gerçekten çok göz alıcı ve güzel şeyler yapmışlardır.

Sıra Anadolu ressamların eserini görmeye gelir. Onlar, önce iki bölümü ayıran aradaki duvarın kaldırılmasını isterler. Paravan kalkar, görülür ki, manzara tek kelime ile harikadır. Karşı taraftaki resimler olduğu gibi, pırıl pırıl parlatılmış duvara aksetmektedir. Üstelik bu yansıma sırasında daha bir derinlik, parıltı ve esrârengizlik kazanmış olur. Böylece sonunda büyük ödül Anadolulu ressamlara verilir.1

Mesnevi

İki yüz çeşit renge boyanmaktansa renksizlik daha iyidir. Oğul, Anadolulu ressamlar sûfîlerdir. Onların ezberlenecek dersleri, kitapları yoktur. Ama gönüllerini adamakıllı cilâlamışlar, istekten, hırstan, cimrilik ve kinden arınmışlardır. Gönüllerini cilâlamış olanlar, ilâhî güzellikleri zahmetsizce görebilirler. (C.I, Beyit: 3467-3469)

Açıklama

Acaba gönül cilâlamak ne demektir? İnsanın gönlü en değerli yönüdür. Onun için gönlün, kalbin kollanması gerekir. Onu gereksiz, mânâsız, değersiz şeylerle doldurmamak lâzımdır.

Her organın bir yaradılış amacı vardır. Kalbin yaradılış gâyesi, Allah sevgisine ve Allah inancına sahne olmasıdır. Oraya, bunun dışında daha basit ilgiler ve sevgiler sokarsak onu amacı dışında kullanmış, dolayısıyla kirletmiş oluruz. İşte kalbin temizlenmesi, cilâlanması ve parlatılması demek, Allah inancı ve Allah sevgisinden başka ilgi ve sevgilerin kalbten uzaklaştırılması demektir. Bu zor olmakla berâber imkânsız bir şey değildir. Olgunluk aynı zamanda sağlam kişilik ve karaktere sâhip olmak demektir.

Kur’ân’da tam 12 yerde “Kalblerinde hastalık olanlar”dan söz edilir. Burada söz konusu olan mânevî hastalıktır. Bu âyetlerde, kalbin mânevi hastalıkları arasında; bozgunculuk ve ikiyüzlülük yapmak, katı kalplilik, zayıf inançlı ve kötü niyetli olmak, zaaflarına esir düşmek ve korkaklık gibi hususlar sayılır.

Başka bir Kur’ân âyetinde, hikâyemizdeki cilâlanmış kalb “kalb-i selim” yâni sağlıklı, selâmete ermiş kalb olarak anılır ve şöyle buyurulur: “O gün mal ve çocuklar fayda vermez. Ancak, Allâh’a temiz kalble gelenler kurtuluşa ererler.” (Şuara, 88-89.)

Mevlevî şâir Bağdadlı Rûhi (ö. 1014/1605) bu âyetin anlamını şu şekilde manzum hâle getirmiştir:

Sanma ey hâce ki senden zer ü sîm isterler

Yevme lâ yenfau’da kalb-i selîm isterler2

Meşhur bir hadîsin meâli şöyledir: “Allah sizin şekillerinize, yâni dış görünüşüne bakmaz. Fakat kalblerinize ve işlerinize bakar.”3

İnsan varlığında gönlün yeri büyüktür. Yeryüzünde Kâbe’nin Müslümanlarca değeri ne ise, insan bünyesinde gönlün yeri odur. Şu farkla ki; şâir ve bilgin Molla Câmi’nin (ö. 898/1492) deyişiyle söylersek: “Kâbe Azer oğlu İbrâhim’in yaptığı bir binâdır. Oysa gönül yüce Allâh’ın nazargâhıdır, O’nun baktığı, değer verdiği yerdir.” (Kâ’be bünyâd-ı Halîl-i Azerest / Dil nazargâh-ı Celîl-i Ekberest.)

Yûnus Emre de aynı şeyleri Câmi’den evvel söylemişti:

Gönül mü yeğ Kâbe mi yeğ eyit bana ey aklı eren

Gönül yeğdürür zîrâ kim gönüldedir dost durağı

İslâm tasavvuf inanış ve düşüncesi şu ifâdeyi kudsî hadis kabûl eder.

Hz. Peygamber’in (sav) diliyle yüce Allah (cc) şöyle buyurur: “Ben yere göğe sığmam fakat mü’min kulumun kalbine sığarım.” Gerçekten îmânın mahâlli kalbdir. Netîce olarak, gönül insanın bütününe eş değerdedir.

Kendi gönlümüzü arıtmaya çalışmak bir görev olduğu gibi, başkalarının gönlünü kırmamak ve incitmemek de bir görevdir. Hattâ daha önemli bir görevdir. Böylece konu, ferdî boyuttan sosyal boyuta uzanmış olur. Gene Yûnus’a bakacak olursak o, gönül yıkan kimsenin namaz ve hacc ibâdetinin sanki boşa gideceğini söylemek ister:

Bir kez gönül yıktın ise bu kıldığın namaz değil

Yetmiş iki millet dahi elin yüzün yumaz değil

Namaz ve hac İslâm dîninin iki mühim ibâdetidir. Gönül kırmamak ise ahlâkî bir davranıştır. “Bunların hangisi daha değerlidir?” tartışması bizi bir yere götüremez. Şu kadarını biliyoruz ki; dînin îman, ibâdet ve ahlâk diye isimlendirilen temel unsurlarından üçü birbirine sıkıca bağlıdır. Kur’ân’da ibâdetlerin ahlâkî sonuçlarına sıkça yer verilir. Meselâ “Muhakkak ki namaz hayâsızlık ve kötülükten alıkoyar.”(Ankebut, 45.) buyrulur. Bu üç temel unsur arasındaki münâsebeti şöyle bir örnekle anlatmak oldukça yaygındır:

Dîni bir ağaca benzetirsek îman bunun gövdesi, ibâdet dalları ve yaprakları, ahlâk ise meyvesidir. Meyvesiz ağacın fazla değeri yoktur. Kişiyi ahlâk olgunluğuna eriştirmemiş bir dindarlık da, fonksiyonunu yerine getirememiş demektir. Gerçekten namaz, oruç ve hac ibâdetlerini titizlikle îfâ ettiği hâlde insanlara karşı kırıcı, kaba ve hoyrat davranan, gönül yıkan kimsenin faaliyeti şekil dindarlığından ileri gidemez.

Tekrar meselenin ferdî boyutuna dönüp şöyle noktalayalım:

Hikâyenin sonunda Hz. Mevlânâ’nın da belirttiği gibi, Anadolulu ressamlar ile temsil edilen sûfîler gönüllerini cilâlamış kimseler olmak durumundadırlar. Zîrâ tasavvuf, her şeyden evvel beşerî zaaflardan arınmayı ve ahlâk güzelliğine sâhip olmayı hedefler.

Bütün bu faaliyetler sonucu kalp aynasının mâsivâ kirlerinden temizlenmesiyle, orada birtakım ilâhî güzelliklerin yansıması söz konusudur. Mükâşefe, müşâhede, vâridât gibi isimler verilebilecek bu türlü mazhariyetler, kişinin bu dünyâda yaşayabileceği en büyük mutluluk anları olsa gerektir.

Prof. Dr. Mehmet Demirci 

Yenidünya

(Kasım 2016)

Dipnotlar:

Aynı hikâye kısaca Gazali’nin İhyâ’sında da yer alır (II, 28), Hikâyenin yorumu için bkz. Beşir Ayvazoğlu, İslâm Estetiği ve İnsan, s. 64, İstanbul, 1989.

2 Külliyât-ı Eşâr-ı Rûhi-i Bağdâdi, s. 192, İstanbul 1287; Osmanlı Müellifleri, C. II.

3 Müslim, Birr, 32; İbn Mâce, Zühd, 9.