Yüksel Kanar: Bir Siyaset Felsefesi Kurmak

Bir Siyaset Felsefesi Kurmak

İslâm dünyasında, fıkıh, kelâm ve felsefe disiplinleri içinde siyasal düşünceyle ilgili yazan o kadar çok kişi vardır ki, bunların çok azı konusunda araştırmalar yapılmıştır.

Genel olarak bütün bir İslâm düşüncesi ve daha özel olarak da bunun bir parçası olan İslâm siyaset düşüncesi, her halde son yüzyılların en fazla ihmal edilen konularındandır. Müslüman ülkelerde de, İslâm’la ilgili araştırmalar nicelik olarak artmasına rağmen, nitelik bakımından ortalama bir düzeye bile ulaşamamıştır. Parça parça çok sayıdaki çalışma, ne yazık ki belirli bir konuda toplu bir fikir vermekten uzaktır. Antony Black, Siyasal İslâm Düşüncesi Tarihi adlı eserinde bu gerçeği dile getirerek Batılı siyasal düşüncelerin ayrıntılı olarak incelenmesine karşılık, İslâmi siyasal düşüncenin ancak bazı yönlerinin incelendiğini ifade etmiştir. Batılı siyasal düşüncenin, genellikle ilk Yunanlılardan günümüze kadar gelen bir gelişim çizgisinde ilerlediği kanıtlanmaya çalışılmış, bu “siyasal düşünce tarihi” üniversite ders programlarına sokulmuştur. “Oysa İslâmi siyasal düşünce tarihini bir bütün olarak ele alma ve bu düşüncenin tarihini başlangıcından günümüze kadar izleme çabaları hemen hemen hiç yok gibidir.”

Akademik çalışmaların bu yöne yönelmesi ve okullarda ders olarak okutulması, konunun derinleşmesi ve yaygınlaşması için önemlidir. Bizim üniversitelerimizde okutulan siyaset felsefesi derslerinde İslâm siyaset düşüncesine yer verilmemesi, bu eksiklik dolayısıyladır. Böylece Batılı siyasal düşüncenin bütün ayrıntılarına kadar incelenmiş olmasına karşılık İslâmi siyasal düşüncenin ancak bazı yönlerinin incelenebildiği, sorunun temelini oluşturuyor. Bu durum, İslâm dünyasında çeşitli büyük devletlerin kurulması ve uzun ömürlü olmalarına rağmen siyaset düşüncesinin bulunmadığı gibi yanlış bir algı doğurmuştur. Yapılan parçalı ve eksik çalışmalar ise bütünü göstermekten çok uzak kalmıştır.

İslâm dünyasının bu eksiği, aslında bütün önemli konularda kendini hissettirecek kadar belirgindir. Söz gelimi, Müslümanlar üzerinde etkileri bugün bile süren Haçlı saldırıları veya Moğol istilâsı gibi büyük tarihi olaylarla ilgili, Batılı etkilerden uzak gerçek tarihlerden yoksunuz. Oysa Batı’da bu konularla ilgili şaşırtıcı genişlikte bir literatür oluşturulmuştur. Bizim algılarımızı da ne yazık ki bu literatür belirlemekte ve yönlendirmektedir. Bugün kendimize ait özgün bir siyasal düşünceye sahip olmamamızın nedenleri arasında bu gerçeğin büyük payı vardır.

Black, İslâm siyasal düşüncesiyle ilgili kapsamlı tek çalışmanın Nagel’e ait olduğunu, ancak bunun analitik olmadığını ve tarihsel ilişkileri araştırmadığını söyler. Ona göre Ervin Rosenthal ve Lambton, birçok farklı düşünürü ele aldıkları halde, ikisi de kapsamlı değildir ve düşünürleri tarihsel bağlamları içinde değerlendirmezler. Sonuç olarak Black için “İslâm’ın bu alandaki başarıları siyaset felsefesi bilginleri tarafından neredeyse tamamen gözardı edilmiştir”. Ayrıca Black, şu önemli belirlemeyi yapıyor: “Eğer Avrupa’da yazmış olsalardı İbn Sina ile Mâverdi’yi ne kadar iyi tanırdık bir düşünün!”

İslâm dünyasında, fıkıh, kelâm ve felsefe disiplinleri içinde siyasal düşünceyle ilgili yazan o kadar çok kişi vardır ki, bunların çok azı konusunda araştırmalar yapılmıştır. Bunun nedeni de, yine Black’ın ifadesiyle, “Batılı siyasal düşünce tarihinin kendisini ‘siyasal düşüncenin tarihi’ olarak görmesi ve göstermesi”dir. Çünkü Batıcı anlayışta bir şeyin tarihte değerli olabilmesi, onun yalnızca şu anda sahip olunan ve üzerinde uzlaşılan (çoğunlukla liberal demokrat) fikirlere ulaştıran şey olduğu varsayımına bağlıdır: “(…) bu tarz bir yaklaşımın entelektüel tarihin çoğunu, belki de büyük bir bölümünü görmezden geldiği açıktır. Bu yaklaşım, daha sonra gelen düşünürlerin ve düşüncelerin bu gelişime yaptıkları düşünülebilecek katkılara önyargıyla yaklaşmak anlamına gelmektedir. Daha da önemlisi, geçmişteki farklı düşüncelerin gelecekte varılabilecek bir uzlaşmaya yapabileceği katkıları da yok saymaktadır. (…) Hepsinden önemlisi, düşüncelere böyle teleolojik bir biçimde yaklaşılmamalıdır. Bunun sonucu elenmiş bir tarih olur. Hiçbir botanikçi bir bitki haritası çıkarırken araştırmalarını sadece belli bir iklimde yetişen veya orada yetişmesi mümkün olan bitkilerle sınırlı tutmayı düşünmez. Kısmi tarihler de türümüzün kısmi olarak anlaşılmasına yol açar.”

Bu sözlerdeki doğruluğa rağmen, yine de Black’in bakışındaki oryantalist Batımerkezciliği görmezlikten gelemeyiz. Çünkü o, İslâmi siyasal düşünce tarihinin anlaşılmasını, Avrupa siyasal düşünce tarihinin daha iyi anlaşılması için bir araç olarak gördüğünü söylemektedir. Nitekim başlangıç dönemlerinde İslâm ve Avrupa siyasal kültürlerinin birbirleriyle, diğer kültürlerle paylaştıklarından daha fazla şey paylaşmış oldukları doğrudur: Evet, “hem İslâm hem de Hıristiyan âlemleri Akdeniz dünyasının parçalarıdır. İslâm’ın entelektüel tarihi hem coğrafi olarak hem de içerik anlamında Avrupa’ya çok yakındı.” Ancak bu durumun, “bu yüzden Avrupa’nın biricikliğini açıklamak için onu mutlaka İslâm âlemiyle karşılaştırmak gerekir. (…) İşte bu yüzden İslâm dünyası Avrupa’ya paradigmatik bir alternatif sunmaktadır” görüşü, yani eşit coğrafyalardan birine nedensiz üstünlük tanınması son derece yanlıştır.

Şu halde ihmal edilen İslâm siyasal düşüncesi konusunda Batılı araştırmalara bel bağlamamalı, konunun gereğince anlaşılması için bütünlüklü çalışmalara ağırlık vermeliyiz. Bu anlamda bizzat Müslümanlar tarafından yazılacak kapsamlı ve ciddi çalışılmış bir İslâm siyaset düşüncesi tarihi, acil ihtiyaç olarak görülmektedir.

Diriliş Işığı, Mayıs 2015.

Kaynak: Bir Siyaset Felsefesi Kurmak - Yüksel Kanar