İsa Beçik: Külhanbey

Külhanbey

Birkaç defasında gençlerin tartışmasına şahit oldum.

Tartışmanın ve olayın başlangıcı “sen külhanbeyi misin?” sözü ile kavgaya dönüştüğü de oldu.

***

Külhanbeyi nedir? Hamamı ısıtan ateşin yandığı ve küllerinin toplandığı yere külhanı denir. Külhanında yatıp kalkan ve barınanlara da külhanbeyi denmiştir.

Eskilerde, anası babası ölmüş veya ayrılmış, aile düzeni bozulmuş ve barınacakları yeri olmayanlar, ortada kalmış çocuklar ile evden kovulan çocuklar sokakta barınırlar ve hamallık, dilencilik veya hırsızlık yaparak geçimlerini temin ederler. Bunlara halk arasında kaldırım mühendisi de denir.

Kaldırım mühendisi nedir?

Kaldırımda boş vakit geçiren veya “bi mekan takımı” yani mekansız, yersiz, yurtsuz anlamına gelmektedir. Ne iş olursa yapabilirim fırsatçısı, vasıfsız insanlardır.

***

İyi niyetli hamam sahipleri kış günleri hamamın külhanına bunları kabul ederek kışı geçirmelerine izin verirler. Böylece bu çocuklar korunmuş olurdu. Külhanında barınanlar hamamın yakıtı olan odun ve kütükleri parasız taşırlar. Külhandan çıkarılan ocak külünü nöbetleşe dışarı atarlar. Sonrasında etrafı temizlerler.

Külhanında kalanların kendilerine has yer sergileri vardır. Genelde hayvan derisinden postları olur. Külhanında kalacakların, uyacakları kurallar da vardır. Kıdemli olan, külhanın ateş konulan en yakın yerine postlarını serip yatarlar. Diğerleri de kıdemine göre yer alırlar. En yenileri külhanın kapısına doğru yayılırlar.

Külhanbeyi, yazın külhanını terk eder. Postunu alıp, su kenarı veya odun yığınları bulunan yerlere giderler. Yaz geceleri de odun yığınlarının üzerine postlarını serip yatarlar. Gündüzleri de semt pazarı kurulan yerlere giderler. Büyük olan külhanbeyi, arkasındaki sepet ile meyve ve sebzeleri taşır. Yaşı küçükler pazarda küçük paketleri taşırlar. Buna karşılık biraz para alarak geçimlerini temin ederler.

***

Daha sonraki bir dönemde de külhanbeylik şekil değiştirerek anne ve babalarıyla birlikte yaşasalar da özenti başlamıştır.

Özenti külhanbeyleri kendilerini mahalleden sorumlu tutar olmuşlardır. Lacivert takım elbise, beyaz gömlek, yumurta topuk ve sivri burun, siyah ayakkabı giyerek kendilerini belli ederler. Eski dönemler her mahallenin sorumlu külhanbeyi vardır ve kendi kuralını gün batımından sonra görev sayarak uygular. Sözde mahalleyi koruyor.

Güneş battıktan sonra sokağa çıkmak kimin haddine? Adam vurma, kavga, dövüş çok olur. İç güvenliği sağlayan zabıta bile Külhan isimli bu adamlardan yaka silkmiştir.

Sokaktaki çocuklara devlet sahip çıkmaya başlayınca külhanbeyilik yok oldu. Külhanbeyi uygulaması günümüzde yok denecek kadardır. Ancak günümüzde hamamın külhanı ile ilgisi alakası olmayan külhanbeyi kelimesi halen halk arasında "külhanbey misin" diye kullanılmaktadır.

Geçmişteki külhanbey ile günümüzdeki külhanbey işte budur. Günümüzde anlamını bilmediği halde, basit bir konuya sebep olan “sen külhanbeyi misin” diye tartışan ve tartışmayı şiddete dönüştürerek bir birini inciten gençlerimiz hala vardır.

İnternette araştırma yaptım ve kısaca külhanbey yapısını derledim.

2025 Yılı Ramazan ayı Oruç'un son on günü bayram da dahil, İstanbul'da ki Saraçhane protestolarında; hukukumuzun ve insan haklarının hiçe sayılması, bana eski külhanbeyleri hatırlattı.

İsa Beçik