Nizamülmülk'ün devlet adamlığı

Nizamü'lmülk, Büyük Selçuklu Devletinin güçlenmesinde ve genişlemesinde büyük rol oynayan, Türk-İslam tarihinin en önemli vezirlerinden biridir. Alparslan'ın baba gibi gördüğü ve sultan olmasının ardından vezirliğe atadığı Nizamü'lmülk, vezirliğe başladığı günden ölümüne kadar devletin siyasi, iktisadi, askeri ve eğitim alanlarında güçlenmesi için çaba sarf etmiştir. Peki Nizamü'lmülk kimdir? Nizamülmülk nasıl öldü?

Horasan’da dünyaya gelen ve çok küçük yaşlardan itibaren dönemin önemli hocalarından eğitim alan Nizamü’lmülk, Horasan’ın Selçuklular tarafından alınmasının ardından babası Ali bin İshak ile birlikte Selçuklu yönetimine girerek çeşitli hizmetlerde yer alır. Türk-İslam tarihinin en önemli vezirlerinden olan Nizamü’lmülk, Selçuk Devletinin gelişmesini ve güçlenmesini sağlayan, sadece siyasette değil, din, bilim ve eğitim alanlarında da büyük yenilikler ortaya koyan devlet adamıdır.

Devlet yönetiminin teşkilatlanması ve adaletin daha sistematik şeklide işlenmesi için önemli adımlar atan Nizamü’lmülk, aynı zamanda ikta sistemini düzenleyip genişleterek Selçukluların askeri ve ekonomik alanlarda güçlenmesini sağlar. Nizamü’lmülk’ün başarılı siyaseti ve devletin güçlenmesi için attığı adımlar bazı çevreler tarafından rahatsız edici olsa da Sultan Melikşah, Niazmü’lmülk ile ilgili duyduğu şikayetleri dikkate almamakla birlikte Nizam’ülmülk’ün yetkilerini arttırmaya devam eder…

Nizam’ülmülk, 10 Nisan 1018’de Horasan’ın Tus şehrine bağlı Radkan köyünde dünyaya gelir. Çok küçük yaşlarda annesini kaybetmesi üzerine eğitimiyle babası Ali bin İshak ilgilenir. Türklerin İslam diniyle harmanlanmasına vesile olan en önemli ilim ve irfan merkezleri olarak kabul edilen Halep, İsfahan, Nişabur ve Bağdat Medreselerinde farlı ilimlerde eğitimler alır. Bununla birlikte dönemin önemli edip ve şairlerin sohbet meclislerine katılarak düz yazı, şiir ve hitabet sanatlarında kendini geliştirir. Nizamü’lmülk’ün çocukluk ve gençlik yıllarında sıkı bir tedrisattan geçmesi, siyasi başarılarının yanında eğitim alanında da yaptığı yeniliklerin temellerini oluşturur. Selçuklu Horasan bölgesine tamamen hakim olduğu yıllarda babası ile birlikte Selçuklu himayesine girdi.

Çağrı Bey, Nizamü’lmülk’ü Merv’de büyük bir hürmetle karşıladı ve oğlu Alparslan’a onu bir baba gibi görüp saygı göstermesini söyleyerek takdim etti. Selçuklu yönteminde söz sahibi olmaya başlayan Nizamü’lmülk, Çağrı Bey’in vefat etmesinin ardından Tuğrul Bey döneminde Horasan bölgesini yöneterek siyasi hayatında önemli bir tecrübe kazandı.

Tuğrul Bey’in vefat etmesinden sonra Alparslan ve kardeşinin giriştiği taht mücadelesinde Alparslan’ı destekledi. 1063 yılında Selçuklu hükümdarı olarak tahta geçen Alparslan vezirliğe Nizamü’lmülk’ü atadı. Bu tarihten vefatı 1092 yılına kadar Selçuklu Devletinin vezirliğini yapan Nizamü’lmülk, devletin içinde ve dışında gerçekleşen birçok sorunla baş ederek devletin güçlenmesini sağladı. Özellikle Melikşah döneminde tarihe Haşhaşiler olarak geçen Hasan Sabbah’ın müritleriyle mücadele etti.

Nizamü’lmülk, uzun süren vezirlik dönemi boyunca siyasi, askeri, ekonomi ve eğitim alanlarında yaptığı yenilikler ve başarılar devlet yönetiminde söz sahibi olmasını sağladı. Bu durumdan rahatsız olan diğer devlet adamları Nizamü’lmülk’ün kendi çocuklarını ve kölelerini devletin önemli yerlerine getirdiği gerekçesiyle Sultan Melikşah’a şikayet etti. Sultan Melikşah, dinlediği şikayetlerde Nizamü’lmülk’ü haklı görerek şikayetçilerin ummadığı şekilde Nizamü'lmülk'ün devlet yetkilerini arttırdı. Bu durumdan rahatsız olan Sultan Melikşah’ın eşi Terken Hatun, Nizamü’lmülk’e ‘yetkilerini aştığını ve vezirlikten azledileceğini’ bildiren bir haber gönderdi.

Bu olayların üzerine Nizamü’lmülk, sultana, vezirlik görevinden azledilmesi halinde tacını kaybederek devletin parçalanacağını söyledi ve görevine devam etti. Çağrı Bey zamanında Selçuklu yöntemine dahil olan Nizamü’lmülk, Tuğrul Bey zamanında Horasan valiliği yapmış, Alparslan’ın tahta geçmesini desteklemiş, Alparslan’ın tahta geçmesiyle birlikte Selçuklu veziri olarak görevine başlamıştır.

Alparslan’ın Malazgirt savaşı hariç tüm savaşlarına katılmış, devletin içinde ve dışından çıkan her türlü karışıklığı siyasi zekası sayesinde geri püskürtmüştür. Alparslan’ın vefat etmesinin ardından Melikşah zamanında devletin siyasi, askeri ve ekonomik olarak en üst noktaya çıkarmıştır. Haşhaşi denilen Batini tarikatına karşı ciddi mücadelelere girişse de 1092 yılında batini fedaisi Ebu Tahir-i Errani tarafından öldürülmüştür. Nizamü'lmülk'ün vefat etmesi, devletin çöküşünü başlatan en önemli olaylardan biri olarak tarihe geçmiştir.

Selçuklu Devletini Zirveye Ulaştıran Nizamü’lmülk Yenilikleri

Siyasi hayatında elde ettiği başarılar sayesinde Selçuklu Devletini ihtişamlı dönemini kazandıran Nizamü’lmülk, sadece siyasi anlamda değil, devletin her alanında yenikler yaparak güçlenmesini sağladı. İslam eğitim ve kültürüne ayrı bir ehemmiyet veren Nizamü’lmülk, ülkenin farklı şehirlerinde açtığı Nizamiye Medreseleri, devletin ilk resmi eğitim kurumları olarak kabul edilir. Bununla birlikte Nizamü’lmülk, batini düşüncesinin tehlikesinin farkında olarak Sünni eğitimin devam etmesi için medreselere akar olacak araziler vakfetti. İslam Devletlerinin İslam kültürüyle doğru ve adaletli şekilde yönetilmesi için Siyasetname isimli kitabını kaleme aldı.

Nzamülmülk'ün Hasan Sabbah le mücadeles... Hadis ilmine de ehemmiyet veren Nizamü’lmülk, farklı İslam şehirlerinde hadis toplantılarını düzenledi. Bağdat’ta Nizamiye Medresesi ve Mehdi Camii’nde yazdırdığı hadisler günümüze kadar ulaşmıştır. Dini ve eğitim alanında gerçekleştirdiği reformların yanında bilim alanında oldukça önemli adımlar attı. 1074 yılında yeni kurduğu rasathanede astronomi alimlerini toplayarak çalışma imkanları sunmuş, İran takviminde değişiklikler yapmasını istemiş ve Celali adı verilen yeni bir takvim kabul edilerek kullanılmaya başlandı.

Toprağın sürekli işlenmesi, üretimin devam etmesi için kurulan İkta sistemini geliştirerek devleti sürekli gelir kazandırmasını sağladı. İkta topraklarını farklı sınıflara ayırarak gelirlerini askerlere ayırması, ülkenin ekonomik olarak büyük bir yükten kurtulmasına olanak sağlarken askeri sınıfı güçlendirdi. Ordunun güçlenmesi için oldukça önemli adımlar atan Nizamü’lmülk, Büyük Selçuklu ordusunu Ortaçağ’ın en önemli ve güçlü ordusu haline getirdi. Dönemin en güçlü devletlerini baz alarak daha güçlü ordu ve teşkilatlanma kuran Nizamü’lmülk, Selçuklu Devletini zirveye ulaştırdı...

Uyanış Büyük Selçuklu

TRT ekranlarında büyük beğeni toplayan Uyanış Büyük Selçuklu dizisi ile de adından söz ettiren Mehmet Özgür'ün canlandırdığı Nizamülmülk, tarihe mal olmuş kişiliğiyle birkez daha gündeme geldi. İsmiyle müsemma bir devlet adamı olan Nizamülmülk Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun devlet yapısının oluşmasında başrol oynamıştır.  

Kaynak: HABER 7