ABD şimdi de Montrö'yü zorluyor

İSTANBUL - Dr. Fatih Erbaş

Son dönemde güney sınırımızda terör gruplarını açıkça silahlandırmaktan çekinmeyen ve bu konuda Türkiye’nin delillerle desteklenmiş itirazlarını ve taleplerini göz ardı eden Amerika Birleşik Devletleri (ABD), henüz bu sorunlar devam ederken, arada bir yaptığı gibi yine Karadeniz’de askeri varlık göstermek suretiyle Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni esnetmeye veya zorlamaya yönelik alışıldık tavırlarını sürdürüyor.

ABD’nin Akdeniz’de görevli 6. filosunun web sitesinde duyurulduğuna göre, önce 16 Şubat 2018 tarihinde ABD donanmasına ait Arleigh Burke sınıfı USS Ross (DDG 71) muhribi, bilahare yine Arleigh Burke sınıfı USS Carney (DDG 64) Karadeniz’e girdi. İki geminin de giriş amacı ABD donanması tarafından aynı şekilde ifade edildi: “ABD’nin bölgede operasyonel varlığını sürdürmek, deniz güvenlik harekatı icra etmek, bölgesel deniz istikrarını artırmak ve NATO müttefikleri ve ortakları arasındaki operasyonel hazırlık kapasitesini güçlendirmek.”

ABD’nin bu faaliyeti karşısında Rusya’nın hamlesi gecikmedi: Rusya bir firkateyn ve iki devriye botunu Karadeniz’e çıkardı.

Karadeniz deniz alanında dengeler 1936 tarihli Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile sağlanıyor. Montrö Boğazlar Sözleşmesi harp ve ticaret gemilerinin Türk boğazlarından geçişini ve Karadeniz’de kalışını düzenliyor. Bu düzenlemenin kapsamına, Karadeniz’e kıyıdaş olan ve olmayan devletler dahil.

Soğuk Savaş döneminde Montrö Boğazlar Sözleşmesi Türkiye ve Batı dünyası açısından Sovyetler Birliği’nin aşındırıcı gayretlerine karşı korunan bir sözleşme hüviyetindeydi. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin anlamı ve önemi farklılaştı. Sovyetler Birliği’nin dağılıp Rusya kontrolündeki devletlerin birer birer Batı güdümüne girmesiyle birlikte Karadeniz’deki dengeler de değişti. Bu defa ABD başta olmak üzere Batılı devletler Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin sınırlarını zorlamaya başladılar. Öyle ki, Türkiye’de 1999 Ağustos’unda meydana gelen deprem nedeniyle Marmara denizine hastane gemisi gönderen ABD, bu gemiyi Karadeniz’e çıkarmak niyetini ortaya koyarak o kötü durumda dahi Montrö Sözleşmesi’ni esnetmeye gayret etmişti. ABD’nin bu manevrası Türkiye tarafından tespit edilerek hastane gemisinin Karadeniz’e çıkışı engellenmişti.

Doğal sürece ilave olarak, bölgedeki renkli devrimler, Ukrayna ve Gürcistan’da meydana gelen olaylar, Bulgaristan ve Romanya’nın Avrupa Birliği ve NATO üyesi olmaları, Karadeniz’in yapısını derinden etkiledi. Bunların sonucu olarak, ABD Karadeniz’de gemi bulundurmaya, bulundurduğu gemilerini yasal süresi içinde Karadeniz’den çıkarmamaya, sözleşmenin gerektirdiğinden fazla tonajda gemiyi Karadeniz’e çıkarmaya gayret etti. ABD’nin bu gayretleri her seferinde Türkiye Cumhuriyeti tarafından engellendi. Her seferinde ABD’ye uluslararası hukuk hatırlatıldı. Ancak ABD bulduğu her fırsatta Karadeniz’deki dengeleri kendi lehine değiştirmek adına gayretlerinden vazgeçmedi.

ABD’nin Karadeniz’de bulunma amacı “bölgede deniz güvenliğini sağlamak” olarak ilan edilirken, Türkiye ve Karadeniz kıyıdaşı ülkeler Karadeniz’de güvenliğin kendileri tarafından sağlandığını delilleriyle birlikte Batılı “dostlarına” gösterdiler. Buna ilave olarak, Karadeniz’e kıyıdaş devletler Türkiye’nin öncülüğünde Karadeniz’de önce kriz yönetimi ve insani yardım için “Blackseafor” Harekatını ve bilahare deniz güvenliğini temin için “Karadeniz Uyumu Harekatı”nı başlattılar. Bu faaliyetlerin başlaması ve başarıya ulaşması da ABD’yi Karadeniz’e müdahale arzusundan vazgeçiremedi. Hâlihazırda Türkiye ve Rusya, Karadeniz’de ABD varlığını görmekten duydukları rahatsızlığı her fırsatta ifade ediyorlar.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin Türkiye açısından önemi şuradadır: Bu sözleşmeyle Türk boğazlarından geçecek yabancı harp gemilerinin sayısı, tipi ve tonajı sınırlanmıştır. Burada esas olarak Türkiye’nin güvenliği dikkate alınmıştır.

Sözleşme Karadeniz’e kıyıdaş devletlere kolaylıklar sağlamaktadır. Bu devletler Karadeniz’de harp gemisi bulundurup inşa edebilirler. Ancak yine de harp gemilerini boğazlardan geçirirken belli bir süre önce haber vermek zorundadırlar. Boğazlardan aynı anda geçen gemilerin toplam tonajı en fazla 15 bin ton, adedi ise en fazla dokuz olabilir. Kıyıdaş devletlerin denizaltıları da ancak Türkiye’ye haber verilerek, gündüz ve su üzerinden geçiş yapabilir.

Montrö’deki önemli hususlardan biri de Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletlerin gemilerine getirilen kısıtlamalar. Sözleşme bu gemilerin sayısını, tonajını ve tipini sınırlıyor. Buna göre, Karadeniz’de kıyısı olmayan devletler Karadeniz’de en fazla 45 bin ton gemi bulundurabilir. Tek bir devlet ise en fazla bu 45 bin tonun üçte ikisi kadar kuvvet bulundurabilir. ABD’nin Arleigh Burke sınıfı muhriplerinin her biri 8 bin 900 ton civarında. Dolayısıyla Bu iki ABD muhribinin Karadeniz’de bulunması yasal sınırlar bakımından bir sıkıntı oluşturmamakla birlikte, ihtiyaçlar bakımından hiç bir anlam taşımıyor. Karadeniz’deki gereksiz ABD varlığı Türkiye ve Rusya’yı rahatsız ediyor.

ABD başta olmak üzere Batılı devletler Karadeniz’de herhangi bir kısıtlama olmasını istemiyorlar. Bu nedenle her fırsatta Karadeniz’de geçerli olan Montrö kısıtlamalarını aşındırmaya çalışıyorlar. ABD, dünyanın her denizinde yaptığı gibi, Karadeniz’de de istediği süre boyunca istediği miktarda kuvvetle bulunma arzusunda. Türkiye ise her seferinde, Karadeniz’de bir güvenlik sorunu bulunmadığını, başta Türkiye ve onun Deniz Kuvvetleri, Sahil Güvenlik unsurları ve buna ilave olarak Türkiye önderliğinde Karadeniz’de oluşturulmuş Blackseafor ve Karadeniz Uyumu Harekatı gibi yapıların bölgenin güvenliğini sağladığını ABD’ye açıkça ifade ediyor. Karadeniz’in kendi kontrolü dışında kalmasını kabul edemeyen ABD ise bu durumla yetinmek istemiyor.

Görünen o ki, daha uzunca bir dönem, ABD Karadeniz’de arzu ettiği şartların sağlanmasını temin için hareketlerini tanzim etmeye çalışırken, Türkiye ve Rusya da ABD’nin bu uygulamalarının gereksizliğini anlatma ve bunlara engel olma yolunda gayret içinde olacaklar. Karadeniz’deki mevcut güvenlik durumu, ABD gemilerinin Karadeniz’de bulunmasını gerektirmiyor. ABD donanmasının Karadeniz’deki varlığı, ortamın güvenliğini bozmaktan başka anlam taşımıyor.

[Uluslararası güvenlik stratejileri uzmanı Dr. Fatih Erbaş 1986-2014 yılları arasında Genelkurmay Başkanlığı, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı ve NATO Güney Kanadı Komutanlığı’nda farklı birlik ve karargâh görevlerinde bulundu; Harp Akademileri Komutanlığı ve Stratejik Araştırmalar Enstitüsü'nde öğretim üyeliği yaptı]